جهت‌یابی با ستاره قطبی

از آن‌جا که ستاره‌ها به محور ستاره قطبی در آسمان می‌چرخند، ممکن است پیاله‌ی دب اکبر یا دیگر صورت‌های فلکی را صحیح یا وارون یا به پهلو ببینید. همچنین در نیم‌کره‌ی شمالی زمین، ستاره قطبی با تقریب بسیار خوب (حدود 0.7 درجه خطا) جهت شمال جغرافیایی ( و نه شمال مغناطیسی ) را نشان می‌دهد؛ یعنی اگر رو به آن بایستیم، رو به شمال خواهیم بود.

برای یافتن ستاره قطبی روش‌های مختلفی وجود دارد:

• به وسیله‌ی مجموعه ستارگان « دبّ اکبر » :

صورت فلکی دبّ اکبر شامل هفت ستاره ‌است که به شکل ملاقه قرار گرفته‌اند: چهار ستاره آن تشکیل یک ذوزنقه را می‌دهند، و سه ستاره دیگر مانند یک دنباله در ادامه‌ی ذوزنقه قرار گرفته‌اند. هر گاه دو ستاره‌ای که لبه‌ی بیرونی ملاقه را تشکیل می‌دهند (دو ستاره قاعده‌ی کوچک ذوزنقه ؛ لبه‌ی پیاله‌ی ملاقه ؛ محلی که آب از آن‌جا می‌ریزد ) را [ با خطی فرضی] به هم وصل کنیم، و 5 برابر فاصله‌ی میان دو ستاره، به سمت جلو ادامه دهیم، به ستاره قطبی می‌رسیم.

• به وسیله‌ی مجموعه ستاره‌های « ذات‌ الکرسی » :

صورت فلکی ذات ‌الکرسی شامل 5 ستاره است که به شکل W یا M قرار گرفته‌اند. هرگاه (مطابق شکل بالا ) ستاره وسط W (رأس زاویه‌ی وسطی) را حدود 5 برابرِِ « فاصله‌ آن نسبت به ستاره های اطراف » به سوی جلو ادامه دهیم، به ستاره قطبی می‌رسیم.

نکات:

صورت های فلکی ذات الکرسی و دبّ اکبر نسبت به ستاره‌ قطبی تقریبا رو به ‌روی یکدیگر، و دور ستاره قطبی خلاف جهت عقربه‌های ساعت می‌چرخند. این دو صورت فلکی هیچ‌گاه غروب نمی‌کنند. این دو همیشه در یک شب صاف قابل رؤیت اند. ولی اگر یکی از آن‌ها پشت کوه پنهان بود، با دیگری می‌توان ستاره قطبی را یافت. فاصله‌ی هر کدام از این دو صورت فلکی تا ستاره قطبی تقریباً برابر است.

ستاره قطبی، خود آخرین ستاره دسته‌ ملاقه‌ صورت فلکی ملاقه‌ای شکل « دبّ اصغر » است. برخی ستاره‌های دبّ اصغر چندان پرنور نیستند، و گاه ممکن است به راحتی دیده نشوند.

اگر برای یافتن ستاره‌ها در آسمان از ستاره یاب ( افلاک نما ) استفاده می‌کنید، به‌خاطر داشته باشید که ستاره یاب‌ ها موقعیت ستاره‌ ها را در زمان، تاریخ و موقعیت جغرافیایی ( طول و عرض جغرافیایی ) خاصی نشان می‌دهند.

زمین دور محوری فرضی که از شمال و جنوب کره‌ی زمین می‌گذرد می‌چرخد. این چرخش زمین موجب می‌شود که ما تصور کنیم همه‌ی ستاره‌های آسمان حول محوری می‌چرخند ( حرکت ظاهری دارند )، که در محل محور گردش آنها ستاره قطبی می‌درخشد؛ ستاره پرنوری که در راستای محور گردش زمین قرار داد، و بدین دلیل در آسمان ثابت به نظر می‌رسد.

هر چه از استوا به سوی قطب شمال برویم، ستاره قطبی در آسمان بالاتر ( در ارتفاع بیشتر ) دیده می‌شود. یعنی ستاره قطبی در استوا (عرض جغرافیایی 0 درجه) تقریبا در افق دیده می‌شود، و در قطب شمال ( عرض جغرافیایی 90 درجه ) تقریباً بالای سر ( سرسو، سمت‌الرّأس، رأس‌القدم ) دیده می‌شود. بالاتر از عرض جغرافیایی 70 درجه‌ی شمالی عملا نمی‌توان با ستاره قطبی شمال را پیدا کرد.

در شب می‌توان به وسیله‌ی ستاره قطبی و دب اکبر زمان را تشخیص داد.

جهت‌یابی با هلال ماه

توجه : در زمان قرص کامل ماه نمی‌توان از این روش استفاده کرد. این روش جهت‌یابی چندان دقیق نیست، ولی حداقل راه‌نمایی تقریبی را فراهم می‌سازد.

اگر به دلیل وجود ابر یا درختان نمی‌توانید ستاره‌ها را ببینید، می‌توانید از ماه برای جهت‌یابی استفاده کنید.

ماه به شکل هلال باریکی تولد می‌یابد، و در نیمه‌های ماه قمری به قرص کامل تبدیل می‌شود و سپس در جهت مقابل هلالی می‌شود. در نیمه‌ی اول ماه‌های قمری قسمت خارجی ماه (تحدب و کوژی ماه، برآمدگی و برجستگی ماه) مانند پیکانی جهت غرب را نشان می‌دهد. در نیمه‌ی دوم ماه‌های قمری، تحدب ماه به سمت مشرق است.

اگر خطی از بالای هلال به پایین آن وصل کنیم و ادامه دهیم، در نیمه‌ی اول ماه قمری شکل p و در نیمه‌ی دوم شکل q خواهد داشت.

کره‌ی ماه در نیمه‌ی اول ماه‌های قمری پیش از غروب آفتاب طلوع می‌کند، و در نیمه‌ی دوم پس از غروب، تا پایان ماه که پس از نیمه شب طلوع می‌نماید.

پیدا کردن جنوب توسط ماه:

اگر خطی فرضی میان دو نوک ( تیزی ) هلال ماه رسم کرده و آن را تا زمین ادامه دهید، تقاطع امتداد این خط با افق، نقطه جنوب را ( در نیم‌کره‌ی شمالی زمین ) نشان می‌دهد.

وقتی ماه به صورت قرص کامل است، می‌توان به کمک حرکت ظاهری ماه – که از مشرق به طرف مغرب است – جهت‌یابی کرد.

روش‌های دیگر جهت‌یابی در شب

توجه : حرکت ظاهری ماه در آسمان از شرق به غرب است.

خوشه پروین :

دسته‌اى (حدود ده تا پانزده عدد ) ستاره، به شکل خوشه انگور، در یک جا مجتمع هستند که به آن مجموعه خوشه‌ی پروین می‌گویند. این ستارگان مانند خورشید از شرق به طرف غرب در حرکت هستند، ولى در همه حال دُمِ آن‌ها به طرف مشرق است.

ستارگان بادبادکی :

حدود هفت – هشت ستاره در آسمان وجود دارد که به شکل بادبادک یا علامت سوال می‌باشند. این ستارگان نیز از شرق به غرب حرکت می‌کنند، و در همه حال دنباله بادبادکى آنها بطرف جنوب است.

کهکشان راه شیری توده‌ی عظیمی از انبوه ستارگان است که تقریباً از شمال شرقی به جنوب غربی امتداد یافته است. در شمال شرقی این راه باریک است، و هر چه به سمت جنوب غربی می‌رود، پهن‌تر می‌شود. هر چه به آخر شب نزدیک‌تر می‌شویم، قسمت پهن راه شیری به طرف مغرب منحرف می‌شود.